تایبەتمەندیەکانى دەورانى حیکمەتیزم

بۆچى حیکمەتیزم ؟ حیکمەتیزم چىیە؟
تایبەتمەندیەکانى دەورانى مارکس و لنین
ئایندەى حیکمەتیزم و مەسائل و گرفتەکانى
بەردەم کۆمۆنیزمى کرێکارى
ئاسۆ کمال
حوزەیرانى 2005
پێشەکى
ئەم باسە بریتىیە لە سەرنجدانەوەى ئەبعادى ستراتیژى و شمولى حیکمەتیزم و ناساندنى تایبەتمەندیەکانى وەک مەکتەبێکى فکرى وسیاسى کە نوینەرایەتى مارکسیزمى سەردەم دەکا. لیکدانەوەیەکە لەسەر حیکمەتیزم کە چۆن توانیویەتى مارکسیزمى ئەم سەردەمە بێت؟ جیاوازى لە باقى ڕەوتە کۆمۆنیستیەکانى سەدەى بیست دواى لینین چىیە؟
بەراوردێکە لەنێوان کۆمۆنیزمى مارکس ولنین لەگەلڕ کۆمۆنیزمى کرێکارى منێور حکمت دا و سەلماندنى هاوشێوەبوونى حیکمەتیزمە لەگەلڕ مارکسیزمى ئەواندا . هەروەها خستنەڕووى ئەو تایبەتمەندیانەى حیکمەتیزمە کە دەتوانآ ئەو سەرکەوتنە مسۆگەر بکا کە لە سەدەى نۆزدە و سەرەتاى سەدەى بیست بوونە هۆى سەرکەوتنى کۆمۆنیزم لەناو چینى کرێکار و بزوتنەوەى فکرى وسیاسى کرێکاریدا.
لەکۆتاییشدا خستنەڕووى سەرخەتى مەسائل و گرفتەکانى بەردەم کۆمۆنیزمى کرێکارى و ئایندەى حیکمەتیزمە.
ئەم باسە بەشێوەیەکى پوختکراوە لە هەفتەى منێور حیکمەت لە لەندەن پێشکەش کرا.

• بۆچى حیکمەتیزم؟

بێگومان ئەگەر دواى مارکس و لنین تەفسیراتى جیاواز لە مارکسیزم وجودى نەبوایە و جیاوازیان لە مارکسیزم نەبوایە ، ئێستا پێویستى نەدەکرد ئێمە ئەو مەکتەب و ڕەگە فکرى و سیاسیەى منێور حیکمەت کە نوێنەرایەتى مارکسیزمى ئەم سەردەمە دەکا ناوبنێین حیکمەتیزم. هەربۆیە لەپێناو جیاکردنەوەى مارکسیزمى سەردەم لە باقى رەوتە بەناو مارکسى و لەواقعدا کۆمۆنیزمى بورژوازى و سوشیالیزمى ووردەبورژوازى سەدەى بیست پێویستمان بە حیکمەتیزمە. حیکمەتیزم تەفسیر و بەکارهێنانى مارکسیزمە بۆ نیشاندانى واقعیەتى جیاوازى مارکسیزمى ئەرتۆدۆکس و کۆمۆنیزمى کرێکارى دەورانى مارکس و لنین لە ستالینیزم ، تروتسکیزم ، ماویزم ، کۆمۆنیزمى بلۆکى سۆڤیەت و چەپى ووڵاتانى جیهانى سێهەم و هتد..هەرچۆن لینینزم یان بەلشەفیزم تەفسیرێکى جیاواز بوو لە مارکسیزم لەبەرامبەر سوسیال دیموکراسى ئەوروپا و مەنشەڤیزم و ئەنتەرناسیونالى دووەم دا. لەم دەورەیەشدا حیکمەتیزم و کۆمۆنیزمى کرێکارى تەفسیرێکى تر و بزوتنەوەیەکى ترە لە مارکسیزم و کۆمۆنیزم لەبەرامبەر بە کۆمۆنیزمى بورژوازى و سوسیالیزمى ناکرێکارى و چەپى سونەتى و حاشیەیىدا.
هەرچەندە کۆتایى سەدەى بیست دەورانى هەڵوەشاندنەوەى قوتبە ڕەسمیەکانى کۆمۆنیزمى بورژوازى ڕوسى و چینى بوو ، وە بن بەست و بەرگ گۆڕینى سوسیالیزمى ناکرێکارى و چەپى حاشیەیى و سونەتى بوو ، بەڵام کاریگەرى بەڕەسمى ناسران و وجودى سونەتى فکرى و سیاسى ئەمانە لە سەدەى بیستدا پێویستى خۆناساندنى سەرلەنوآى مارکسیزمى ئەرتەدۆکس و کۆمۆنیزمى کرێکارى لە قاڵبێکى نوآدا هێناوەتە ئاراوە کە بەئاسانى بتوانرێت لەم مێژوو و سونەت و ڕەوتانە جیابکرێتەوە . ئەم قاڵبە نوآیە حیکمەتیزمە.
• حیکمەتیزم چىیە؟
مە کتەب و ڕەوتێکى فکرى و سیاسىیە کە مارکسیزم و کۆمۆنیزمى سەردەمى ناساندوە و لە خۆگرتوە بەشێوەیەکى جیاواز لەوەى کە لە سەدەى بیستدا دواى لنین ناسراوە و وجودىبوە.
لەڕووى تیوریەوە مارکسیزمى لە تیورى سوسیالیزمى بورژوازى کە نوینەرایەتى سەرمایەدارى دەوڵەتى لەبەرامبەر بازاڕدا کردوە جیاکردۆتەوە و ڕەخنەى شۆرگێرانەى “کاپیتال”ى مارکسى خستۆتە جیگاى.
ئەو قوتبە کۆمۆنیستیەى نوێنەرایەتى سەرمایەدارى دەوڵەتى کردوە ، بەپآى ئەم پایە چینایەتیەى لەلایەن حیکمەتیزمەوە ڕەخنەى لێگیراوە و تەحریفات و لادانى ئەم ڕەوتە”مارکسی”یانەى لەسەر بناغەى ئەم نوێنەرایەتى کردنەیان بۆ چینەکانى ترى ،غەیرى کرێکار، ناساندوە.
حیکمەتیزم بنەما فکرى و عەمەلیەکانى کۆمۆنیزمى مارکس و لینینى سەبارەت بە حزب ، ئەنتەرناسیونالیزم ، بەرنامەى کۆمۆنیستى و روبەڕوبونەوەى بزوتنەوە سەرەکیەکانى بورژوازى ، ناسیونالیزم و دیموکراسى، ژیاندۆتەوە و مانیفیستى سەردەمى “یەک دنیاى باشتر” داڕشتوە .
لە ئاڵوگۆرەکانى کۆتایى سەدەى بیستەمدا ئاڵاى پیداگرى لە مارکسیزم و کۆمۆنیزمى بەرزڕاگرتوە و وەڵامى کۆمۆنیزمى کرێکارى بوە لەم دەورە مێژوویى وچارەنوس سازەدا بە هێرشى بورژوازى جیهانى کەبەناوى ” کۆتایى کۆمۆنیزم” کراوەتە سەر چینى کرێکار و بەشەریەتى سەردەم.
ئەم حەرەکەت و خەتە فکرى و سیاسیە پێش منێورحیکمت لە سەدەى بیستەمدا دواى لنین نابینین هەربۆیە دەورانى کۆتایى سەدەى بیست و ئەم سەردەمەى ئێستا ناودەنێین دەورانى حیکمەتیزم. حیکمەتیزم ناوى دەورەى مێژووى ئەم سەردەمەى مارکسیزم و کۆمۆنیزمى کرێکارىیە.
کار و کاریگەریەکانى منێور حیکمەت لە بەرزکردنەوەى ئاڵاى کۆمۆنیزمى کرێکاران و گێڕانەوەى مارکسیزم بۆ دەستى چینى کرێکار ، شکڵپێدانى حزبى کۆمۆنیستى کرێکارى لە ئیران و عێراق ، ڕاوەستانەوە بەرامبەر بە هێرشى جیهانى بورژوازى بۆ سەر کۆمۆنیزم و ڕەخنەى مارکسیستى لە دیموکراسى و ناسیونالیزم ، نوێنەرایەتى کردنى جەبهەى دنیاى مەدەنیەت لە بەرامبەر شەڕ و میلیتاریزمى بلۆکى غەربى ژێر سایەى ئەمریکا و پێش بڕکآى تیرۆریستى لەگەلڕ ئیسلامى سیاسیدا،وە ژیاندنەوەى سونەت و پراتیکى شۆرشگێرانە و حزبى کۆمۆنیستى بۆ دەخاڵەتکردن لە چارەنوسى کۆمەڵگا و دەست بردن بۆ گرتنە دەستى دەسەڵاتى سیاسى. هەموو ئەمانە کۆکتێل و پاکیجێکن”Package ” کە حیکمەتیزم وەک مارکسیزم دەورى شمولى و سەرتاپاگیرى نیشان دەدات و دەتوانین مێژووى هاوچەرخ بە دەورانى پێش و دەورانى حیکمەتیزم پێناس بکەین.
لێرەدا لەوانەیە ئەو پرسیارە بێتە ئاراوە کە بۆچى ناڵێین دەورانى کۆمۆنیزمى کرێکارى ؟ بەڕاى من هەرچەند دەتوانرێت حیکمەتیزم و کۆمۆنیزمى کرێکارى لەپاڵ یەکتردا بهێنرێن و ناکۆکیەکیان بەیەکەوە نىیە بۆ تەعریفى ئەم دەورانەى پێشوو،بەڵام حیکمەتیزم تەعبیرێکى دەقیقترە ، لەبەرئەوەى کە ، یەکەم: بەبآ حیکمەتیزم ناتوانیت تەعریفى ئەم دەورەیە بە کۆمۆنیزمى کرێکارى بکەیت و تایبەتمەندیەکانى ئەم کۆمۆنیزمە کرێکاریە باس بکەیت کە حیکمەتیزم ئاڵاى فکرى وسیاسیەتى و چوارچیوەى سونەت و پراتیکى دەنەخشێنآ. دووەم ، کۆمۆنیزمى کرێکارى مەوجودیەتیکى دیاریکراوە کە لە هەناوى مێژووى سەدەى بیستەوە خۆى دەرخستوە و کاریگەریەکانى ئەو مێژووەى لە خۆى هەڵگرتوە و حیکمەتیزم لە دنیاى واقیعدا هەمیشە ڕەخنەى لەو کاریگەریە فکرى وسیاسى وپراتیکیانە گرتوە کە کۆمۆنیزمى کرێکارى لە سوسیالیزمى ناکریکارى و چەپى حاشیەیىیەوە لەسەرى ماوەتەوە. سآیەم کۆمۆنیزمى کرێکارى حەرەکەتیکى نیو بزوتنەوەى کرێکارى وچینى کرێکارە کە هەمیشە مەوجودە بەڵام لە هەر دەورەیەکدا بە ئاڵاهەڵگر و تایبەتمەندیەکەوە دەناسرێتەوە ، حیکمەتیزم ئاڵاهەڵگر و ڕەوتى تایبەتى ئەم دەورەیەى کۆمۆنیزمى کرێکارى بووە. چوارەم کۆمۆنیزمى کرێکارى هەرچەند ناوێکى تازەى کۆمۆنیزمى ئەم دەورانەیە و دەتوانرێت قۆناغى پێش مەرگى منێور حیکمەتى پێ تەعریف بکرێت بەڵام بەداوى مەرگى منێور حیکمەتدا واقعیەتیکى تازە هاتە ئاراوە کە ئەویش جیابونەوەى ناو حزبى کۆمۆنیستى کریکارى ئێران بوو . بەڕاى من باڵى حیکمەتیست نوێنەرایەتى حیکمەتیزم و کۆمۆنیزمى کرێکارى دەکا و حزبى کۆمۆنیستى کریکارى ئیران کە بەشێک لەو مەوجودیەت و بزوتنەوەیەى کۆمۆنیزمى کرێکارى بوو ئێستا لەسایەى فکر و سونەتى چەپى حاشیەیدا ژیان بەسەر دەبات و لەگەلڕ حیکمەتیزمدا ناکۆکە و شتێکە لە دەرەوەى حیکمەتیزم. لەبەر ئەم هۆیانەى سەرەوە خەتى ناسێنەرەوە و جیاکەرەوەى ئەم دەوارنەى مارکسیزم لە باقى ڕەوتە چەپ و سوسیالیستە ناکرێکاریەکانى تر حیکمەتیزمە . لەبەر ئەم هۆیانەى سەرەوە دەتوانین بڵێین کە حیکمەتیزم خەتى جیاکەرەوەى ئەم دەورانە مێژوویىیەیە و تەعبیرى دەقیقترە بۆ ناسینەوەى تایبەتمەندیەکانى ئەم دەورانە .
• تایبەتمەندیەکانى دەورانى مارکس وە لنین
بۆ سەلماندنى ئەو ڕاستیەى کە حیکمەتیزم مارکسیزمى سەردەمە ، پێویستە بەراوردێک لە نێوان دەورانى مارکس ولنین دا بکەین لەگەلڕ دەورانى حیکمەتیزمدا تاکو ئەو فاکتانە نیشان بدەین کە چۆن حیکمەتیزم ژیاندنەوەى مارکسیزمە. نەتیجەگیرى ئەم بەراوردە لەهەمان کاتدا بۆ خستنەرووى ئەو واقیعەتەیە کە حیکمەتیزم هەمان ئیمکانى سەرکەوتنى هەیە کە مارکسیزم لە دەورانى مارکس و لنیندا بویەتى و نیشاندانى ئەو تەجروبە و مەیدانانەیە کە ئەم سەرکەوتنە دەستبەردەکات.
تایبەتمەندى دەورانى مارکس لەوەدایە کە کۆمۆنیزم وەک ئایدیۆلۆژیا و ڕێبازێکى فکرى و سیاسى دیاریکراو ئیلهام و سەرچاوەى خۆى لە بزوتنەوەیەکى واقعى مەوجود لەناو جوڵانەوەى کرێکاریەوە وەردەگرێت کە مارکسیزم ناوى کۆمۆنیزم لەوەوە وەردەگرێت. مارکس و ئەنگلز ناوى بەیانی کۆمۆنیست ، مانیفیستى کۆمۆنیست لەو جوڵانەوە کۆمۆنیستیەوە وەردەگرن کە لە سەدەى نۆزدەدا لە ئەوروپادا هاتۆتە مەیدان. مارکسیزم خۆى بە چوارچیوەى فکرى و عەمەلى ئەو بزوتنەوەیە تەعریف دەکات. ئەم پەیوەندیەى مارکسیزم لەسەرەتاى دروست بونیەوە لەگەلڕ چینى کرێکار و کۆمۆنیزمى کرێکاراندا هەى بووە سەرەتا و بناغەى جیاوازى کۆمۆنیزمى مارکسە لە کۆمۆنیزمێک کە لەسەدەى بیست دواى لنیندا بەناوى مارکسیزمەوە قسەى کردوە و لەواقعدا کۆمۆنیزمى بورژوازى و سوسیالیزمى ووردەبورژوازى بووە. کێشمەکێشى مارکسیزم لەسەرەتاوە و لەدەورانى لنینیشدا بەڕادەیەکى زۆر لەگەلڕ مەکتەب وڕەوتە فکرى و عەمەلیەکانى ترى ناو جوڵانەوەى کرێکارى بووە وەک ئانارشیزم و سەندیکالیزم و سوسیال دیموکراسى و هتد..
لەساڵى 1848 تا 1872 جوڵانەوەى کرێکارى و تەنانەت کۆمۆنیستیش لەسایەى مارکسیزمدا نەبوە و تەنها دواى کۆمۆنەى پاریسە کە مارکسیزم باڵادەستى خۆى لە بزوتنەوەى کۆمۆنیستى وکرێکاری سەدەى نۆزدەدا بەدەست دێنێت. هەربۆیە ئەو واقعیەتەى سەدەى بیست دەیبینین کە جیابونەوەى کۆمۆنیزمە لە پایە چینایەتى و کۆمەڵایەتى کرێکارى خۆى لەسەرەتاى کۆمۆنیزمەوە نەبووە و وەرگرتنى خەسڵەتى ناکرێکارى و حاشیەیى کۆمۆنیزمى سەردەم بەرهەمى نەمانى ئەم تایبەتمەندیەى کۆمۆنیزم بووە.
تەجروبە و پراتیکى چینایەتى کرێکاران لە شۆڕشە کرێکاریەکانى سەدەى نۆزدەدا و دەورى ئەنتەرناسیونالى یەکەم ، کە مارکس بناغە دارێژەرى بوو ،حەقانیەت و دروست بوونى مارکسیزم وەک تیورى و چوارچیوەى سیاسی و عەمەلى بۆ سەرکەوتنى بزوتنەوەى کۆمۆنیستى کرێکارى خۆى دەسەلمێنآ و هەر ئەمەیە دەبێتە مایەى سەرکەوتن و باڵادەست بوونى مارکسیزم لە ساڵانى 1872ەوە تاکو 1904 و دەرکەوتنى قوتبێکى سیاسى و کۆمەڵایەتى بەهێز لەهەموو ئەوروپادا بەناوى سوسیال دیموکراسى و ئەنترناسیونالى دووەمەوە. تایبەتمەندى ئەم دەورەیە لەوەدایە کە لەسەردەمێکى ” ئاشتى خوازانەدا” مارکسیزم لە بوارى کارى حزبى و سەندیکایى و پەرلەمانى و ڕۆژنامەگەرى و هتد..گەشەیەکى بەرفراوان دەکات . ئەم واقیعیەتە بە پیچەوانەى دەورانى ئێستاى ڕەوتە کۆمۆنیستیەکانەوەیە کە لە دەورانى جەوى ئاواڵاى سیاسى و مەیدانى کارى کۆمەلایەتىدا تواناى گەشە و فراونکردنەوەى ڕیز و نفوزى کۆمەلایەتى وسیاسیان نىیە .
دواى ئەم سەرکەوتنانەى مارکسیزم لە ئاستى ئەوروپا وئەمریکادا و پاشەکشەى ڕەوتە ئانارشیستى و سەندیکالیستیەکان ، واقعیەتێکى تازە لە ناو سوسیال دیموکراسی و بزوتنەوەى کرێکاریدا سەرهەڵدەدا ئەویش زاڵ بونى ئاسۆى پەرلەمانى و دیموکراسى بوروژوازىیە. هەرچەند ئەم مەسەلەیە سەرچاوەکەى ئەو واقعیەتە تازەیەیە کە کۆمۆنیزم لە ئەوروپادا پآدەنێتە ناو دەورانێکى ” ئاشتى خوازانە” و پەرلەمانى یەوە بەڵام سەرجەم سوسیال دیموکراسى لەبەردەم دووڕێیانێکدا دادەنێت. ئەم دوو ڕێیانە لە ململانآى نێوان باڵى شۆڕگێڕ و باڵى ریفورمیستدا خۆى نیشان دەدا. ئەگەرچى ریڤیژینزمى برنشتاینى زوو دەکەوێتە بەر رەخنە لەلایەن سوسیال دیموکراسى ئەلمَانیەوە بەڵام ئەم کێشەیە لەوەدایە کە لەم دەورانەدا بەهۆى ئیعتبارى گەورەى مارکسیزمەوە ریفورمیزم بەناوى مارکسیزمەوە و وەکو بەشێک لە بزوتنەوەى کۆمۆنیستى و کریکارى درێژە بەخۆى دەدات و دەبێتە وەڵامدەرەوەى ریڤیژینزمیش.
بەڵام جارێکى تریش مارکسیزمى ئەرتەدۆکس و شۆڕشگێڕ لەدڵى جەوى شۆڕشەکانى ڕوسیادا و بەتایبەت لە 1905دا ئەم پەردەیە لەسەر ناکۆکیەکانى نێوان کۆمۆنیزمى کرێکارى لەگەلڕ ریفورمیزمى بورژوازى لەناو سوسیال دیموکراسیدا لادەدات. لەسەر دەستى لینین نەک بەتەنها ریڤیژینزمى برنشتاین بەڵکو ئەو بزوتنەوە ریفورمیستیەى بوەتە لانک و سەرچاوەى ئەم تەحریفاتە لە مارکسیزمدا دەردەخرێت و بەلشەفیزم لە پرۆسەیەکدا لەبارى حزبى و سیاسی و میتۆد و ستراتیژەوە خۆى لەو بەشە لە سوسیال دیموکراسى لەڕوسیادا کە ناوى مەنشەڤیزمە جیادەکاتەوە. لێرەوە لینینزم وەک قوتبێکى کۆمۆنیستى و مارکسیستى خەتى خۆى لەناو سوسیال دیموکراسیدا دەکێشآ و لە سەرهەڵدانى ئیمپریالیزم و دەستپیکردنى یەکەم ئەزمەکانى دەسەلاتدارێتى بورژوازى لە ئەوروپادا و بەهاتنى جەنگى جیهانى یەکەمى ئیمپریالیستى، لینینزم ئەم خەتە جیاوازیە فکرى وسیاسی یە لەگەلڕ سەرجەم قوتبى ریفورمیستى و ناسیونالیستى و دیموکراسى نێو سوسیال دیموکراسى جیهانی و ئەنترناسیونالى دووەمدا دەکێشآ . ئەوەى مەسەلەى ئەسڵى و تایبەتمەندى ئەساسى مارکسیزمى لینینە ئەوەیە کە ڕێگەنادات بەباڵى ریفۆرمیستى سوسیال دیموکراسى نێو بزوتنەوەى کرێکارى کە چینى کرێکار لەڕوسیەدا دەست لە گرتنەدەستى دەسەڵات لەڕآ لابدا و لەو فرسەتەى بورژوازى تیایدا لاوازە دەبێتە بەرنامەداڕێژەر و پیادەکەرى شۆڕشى سوسیالیستى و دامەزراندنى حکومەتى کرێکارى. لینینیزم بەم هەنگاوەى نەک تەنها سوسیال دیموکراسى لەئاستى بزوتنەوەى کرێکارى ئەوروپادا دەخاتەلاوە بەڵکو مارکسیزم دەکاتە تاکە مەرجەعیەت و دەسەلاتى فکرى و سیاسى لەئاستى دنیادا و گەورەترین ئەنترناسیونالى کۆمۆنیستى پیک دێنێت کە دەبێتە قوتبیکى سیاسى گەورەى دنیا بەرامبەر بەئیمپریالیزمى جیهانى. فکرەى دەسەڵاتى سیاسى و دیکتاتۆریەتى پرۆلیتاریا و شۆڕشى کۆمۆنیستى و کرێکارى و جیهانى دەبێتە بنەماو تایبەتمەندیەکانى لینینزم و وەک مارکسیزمى سەدەى بیست جآدەکەوێت.
لینینزم هەموو ئەو تیوریە سوسیالیستیە بورژوازى و پۆپۆلیستیانەى کە چینى کرێکار لەشۆڕش و گرتنەدەستى دەسەڵات دوور دەخەنەوە بەبیانوى گەشەنەسەندنى هێزەبەرهەمهینەرەکان و بازاى محلى وە بۆ مانەوە لەسایەى باڵى چەپى بورژوازی دژ بە ئیستبداد و دیفاعکردن لە ناسیونالیزمى خۆیی بەرامبەر بە بێگانە و هتد.. کە بنەماکانى سوسیال دیموکراسى و ئەنترناسیونالى دووەمى کاوتسکى بوو لە دەورانى ئیمپریالیزم و شەڕى جیهانى یەکەمدا لەناو بزوتنەوەى کرێکارى و کۆمۆنیستى سەرەتاى سەدەى بیستدا بآئیعتبارکرد و کۆمۆنیزمى کردە خاوەن مەزنترین تەجروبەى ڕزگارکردنى بەشەریەت لەدەست کۆیلایەتى دەسەڵاتداریتى بورژوازى و ڕوخسارى فکرى و کۆمەڵایەتى وسیاسى سەدەى بیستى گۆڕى. مارکسیزم و لینینزم بونە معتبرترین مەرجەعەیەت و سەرچاوەى هەر حەرەکەتیکى ناڕەزایەتى و شۆرشگێرانە نەک لە ئەوروپادا بەڵکو لەئاسیاى بەخەبەرهاتووشدا.
ئەمە مێژووى سەرکەوتنى کۆمۆنیزم و مارکسیزم بوە لە سەدەى نۆزدە و بیستدا . ئەم تایبەتمەندیانەى مارکسیزم و کۆمۆنیزمى کرێکارى هۆى ئەم سەرکەوتنە بوون . سڕینەوە و لەناوبردنى ئەم تایبەتمەندیانە لەدواى لنینیەوە بوونە هۆى ئەوەى مارکسیزمى ڕەسمى و تەحریفکراو ئیتر ئەو چەکە نەبێت کە چینى کریکار بۆ گۆڕینى نیزامى سەرمایەدارى و ڕوبەڕوبونەوەى بزوتنەوە بورژوازیەکان و گرتنە دەستى دەسەلاتى سیاسى . کۆمۆنیزمى کرێکارى بە لەدەستدانى ئەم خۆئاگایە و کاریگەرى شکستى شۆڕشى ئۆکتۆبەر لەمەیدانى سیاسەت و شەڕ لەسەر دەسەلات وچارەنوسى کۆمەڵگا دەرکرا. هاتنەوە مەیدانى حیکمەتیزم ژیاندنەوەى ئەم تایبەتمەندیانەى مارکسیزم و ئەم خۆئاگایىیە چینایەتیە کۆمۆنیستیەیە کە خۆى لەژێر کاریگەرى شکستى شۆڕشى ئۆکتۆبەر دەرهێناوە و مارکسیزمى سەردەمى ساغ کردۆتەوە بۆ دوبارە مەیدانداربونەوە و ڕێکخستنى ریزى شۆڕشى کۆمۆنیستى. حیکمەتیزم ئومێد و حەرەکەتى دووبارە سەرکەوتنەوەى ئەم کۆمۆنیزمەى کرێکارانە .

• هەلومەرجى جیهانى و مەوقعیەتى کۆمۆنیزم لە دەورانى حیکمەتیزم دا

مێژووى کۆمۆنیزمى پێش حیکمەتیزم
ئەوەى تایبەتمەندى مارکسیزمە ئەو لێکدانەوەیەتى بۆ مێژوو و وە ڕەوتى ئاڵوگۆڕ و حەرەکەتى کۆمەڵگا کە بریتىیە لە ململانآى چینایەتى بەردەوام و ئەمە بەداینەمۆى مێژوو و حەرەکەتى کۆمەڵگا ناودەبات. شۆڕشى ئۆکتۆبەر کۆتایى ئەم ململانآیەى چینایەیتە نەبوو بەڵکو دەستپیکردنى دەوریەکى نوآ و توند وخێراترى ئەم ململانآیە بوو. چینى بورژوازى لە دەسەڵات کەوتوو هێشتا پایەى ئابوورى مانەوەى خۆى لەدەسەت نەداوە و سیستمى بەرهەمهێنان و گۆڕینەوە بناغەى وجودى چینایەتى ئەو پێک دێنآ و بەم پآیە قورسایى کۆمەڵایەتى و ئابورى خۆى لەکۆمەڵگادا دەسەلمێنآ. شۆڕشى کۆمۆنیستى بەنەمانى لینین ڕابەر و دەستپێشکەرى شۆڕشى لەدەستدا ، لەوەڵام بەم پرسیارەى دواى دەسەڵاتى سیاسى چۆن شۆڕشى ئابورى و گۆڕینى سیستمى سەرمایەدارى بۆ سوسیالیزم بەئەنجام دەگاو سیستمى نەهێشتنى کارى بەکرآ و موڵکایەتى تایبەتى بورژوازى چۆن هەڵدەوەشێنیتەوە . بەلشەفیزم لەم دەورەیەدا بوو بە دوو بەشەوە . ستالینیزم نوینەرایەتى ریفۆرمیزمى بورژوازى روسیاى کرد بۆ پرۆسەى سەنعەتى کردنى ڕوسیا و دروستکردنى بازارێکى بەهێزى ناوخۆیى و بەزیادکردنى عنێرى کۆنترۆلى دەوڵەتى کرێکارى بەسەریدا. تروتسکیزمیش وەک ڕەوتیکى ڕەخنەگرانەى دیموکراتى و پێداگرى ناڕۆشن لەسەر ستراتیژى “شۆڕشى جیهانى” مایەوە بەبآبونى بەدیل بۆ ئەرکى شۆڕشى ئابورى سوسیالیستى . لینینزم چیتر لەم کۆمۆنیزمەدا نوێنەرایەتى نەکرا و بەجیکەوتنى سیستمى سەرمایەدارى دەوڵەتى لەڕوسیادا ، هەموو دەستکەوتە سیاسى وکۆمەڵایەتیەکان لە چینى کریکار لە یەکێتى سۆڤیەتدا سەندرایەوە و قوتبى کۆمۆنیترن بوە ئارایشتدانەوەى قوتبێکى سیاسى جیهانى تر بەدەورى دەوڵەتى بورژوازى سۆڤیەتدا . لە غیابى مارکسیزم و کۆمۆنیزمى کرێکاریدا ئەم کۆمۆنیزمە بورژوازیەى مۆدیلى ڕوسیە بوە قوتبى ڕەسمى کۆمۆنیزم . بەسوود وەرگرتن لەمەوقعیەتى ئەم کۆمۆنیزمە و بە کاریگەریەکانى شۆڕشى ئۆکتۆبەر ، کۆمۆنیزمى بورژوازى و مارکسیزمى تەحریفکراو بونە سەرچاوە و ئیدعاى هەموو ئەو بزوتنەوە سیاسى و جیهانیانەى کە دژ بە ئیمپریالیزم و ڕژێمە پاشایەتى ودیکتاتۆریەکان بوون . لە سایەى ئیعتبارى مارکسیزم و وجودى قوتبى سیاسى کۆمۆنیزمى بورژوازىدا، شۆڕشە “خەڵک”یەکان و دەسەڵاتە بەناو سوسیالیستیەکان ڕێکخران و سەدەى بیست بووە مەیدانداربوونى ئەم کۆمۆنیزمە بورژوازى و سوسیالیزمە ناکرێکاریە و چەپە سونەتیەى کە ناو و مێژووى کۆمۆنیزم و مارکسیزمیان برد بۆخۆیان .

هەلومەرجى جیهانى دەورانى حیکمەتیزم
هەلومەرجی جیهانى کە حیکمەتیزم تیایدا سەرى دەرهێنا بەبنبەست گەیشتنى کۆمۆنیزمى بورژوازى و سوسیالیزمى ناکرێکارى بوو ،ئەم هەلومەرجە پێش لە هەڵوەشاندنەوەى بلۆکى سۆڤیەت دەستى پێکردبوو. بەدیلى سەرمایەدارى دەوڵەتى و ڕەخنەى ناسیونالیستى و ریفۆرمیستانە لە ئیمپریالیزمى غەرب کە ناوەرۆکى ئەم بزوتنەوە و ئەحزاب و دەوڵەتانەى پێک دەهێنا توشى بنبەست و بآتواناییەک بوو کە خۆى لەبەردەم واقعیەتە ئابورى و سیاسیەکانى دنیاى هاوچەرخى شۆڕشى تەکنەلۆژى و ئینفۆرماتیکدا و پیویستى ئاڵوگۆڕى سیاسی و بەتایبەت هەڵوەشاندندنەوەى قوتبى جیهانى وارشۆ بینیەوە.
باڵى ڕاستى بورژوازى غەرب و لیبرالیزمى نوآى تاچەریزم و ڕیگانیزم لەهەمان کاتدا و بەسوود وەرگرتن لەم بنبەستەى بلۆکى سۆڤیەت بوە مەیداندارى دەیەى هەشتاکان و هێرشێکى گەورەى بۆ سەر چینى کرێکار و دەستکەوتەکانى دەست پێکرد. ئەم هەلومەرجە تەوازنى فکرى وسیاسى لەئاستى دنیادا بەرەو ڕاست وەرچەرخان و بەتایبەت بە هەرەسهێنانى بلۆکى شەرق باڵى ڕاستى بورژوازى غەرب ئەم فرسەتەى قۆستەوەو هێرشى جیهانگیرى خۆى لەژێر شیعارى “کۆتایى کۆمۆنیزم”دا دەست پێکرد تاکو مۆرى خۆى بدات لە مێژوو و ئایندەى فکرى و سیاسى و ئابورى و کۆمەڵایەتى دنیا . ئەم دەورانە ناسیونالیزم و دیموکراسى بورژوازى وەک دوو بزوتنەوەى باڵادەستى بورژوازى مەیدانداربوون و ئەمریکا وەک سەرکردەى جیهانى ئەم قوتبى دیموکراسیە چەندین شەڕى ناوچەیى لە عیراق و ئەفغانستان و یۆگۆسلاڤیاى پێشوو بەبیانوى هەڕەشە لە دیموکراسى جیهانی دەستپێکرد و دنیاى یەک قوتبى خۆى لە شەڕێکى جیهانى نەبڕاوە لەم دەورانەدا ساغ دەکاتەوە ودەناسێنآ. شەڕى دوو قوتبى تیرۆریستى ئەمریکا وئیسلامى سیاسی یەکێک لەو مەیدانى جەنگە جیهانیەیە کە تا ئەمڕۆ درێژەى هەیە. ئەم هەلومەرجە دەورانێکى ناجێگیر و نادیارە چ بۆ بورژوازى و چ بۆ کرێکار . بزوتنەوەى کرێکارى دەورانیکى رکودى خۆى تێدەپەڕێنآ و خۆلادان لە حزبیەت و هێرشە یەک لەدواى یەکەکانى دوو دەیەى ڕابردوو و بەتایبەت جەنگى تیرۆریستى ئەمریکا وئیسلامى سیاسى ،لەئاستێکى قوڵ و بآسابقەدا کاریگەرى خۆیان داناوە.
حیکمەتیزم لەدڵى هەلومەرجێکى مێژوویى وجیهانى لەم چەشنەدا پآىنایە مەیدان تاکو وەڵامى ئەم دەورانە بداتەوە ، بە چاوخشاندنێک بەو کار و ڕوبەڕوبونەوانەى حیکمەتیزم لەم دەورانەدا کردویەتى سەرکەوتنێک لەوەڵامى ئەم خەتە فکرى وسیاسیەدا دەبینینەوە . کەپێش باسکردن لەو تایبەتمەندیانەى حیکمەتیزم کە ئەم سەرکەوتنەى مومکین کردوە پێویستە ئەو قۆناغ و کارانەى حیکمەتیزم بە کورتى ئاماژە پآبکەین .

دەورانى حیکمەتیزم
بەبرواى من دوو قۆناغى سەرەکى هەیە لە ناساندنى حیکمەتیزمدا . یەکەمیان لە شۆڕشى ئیران78- 1979دەست پێدەکا تا کۆنگرەى سێهەمى حزبى کۆمۆنیستى ئیران کە بەدەورانى مارکسیزمى شۆڕشگێڕ دەناسرآ و دوەمیان لە کۆنگرەى سێهەم بەدواوە کە بەدەورانى کۆمۆنیزمى کرێکارى دەناسرآ. هەرکام لەم دەورانەش دەتوانین بەپآى ئەو واقعیەتانە و مەسەلانەى ڕووى داوە بیناسێنین.
دەورەى یەکەم ، منێور حیکمەت بەپآى ئەو کاریگەریانەى شۆڕشى ئیران لەسەرى دایدەنآ، سەرنج دەداتە ئەو شۆڕشە و لە پێویستیەکانى چینى کریکار و کۆمۆنیزم و چەپ لەئیراندا بۆ سەرکەوتن دەکۆڵێتەوە و دەخاڵەت دەکات. وەک بزوتنەوەى ڕەخنەگر لەوەى هەیە دەست پآدەکا ، لە ڕەخنە لە ئەفکارى زاڵى چەپەوە دەست پآدەکات و ئەفسانەى بورژوازى میللى وپێشکەوتنخوازەکەیان کە میحوەرى تاکتیک و تیڕوانینیانە ڕادەماڵێ و هەڵویستگیرى خۆشباوەرى ووردە بورژوازیانەیە بە باڵى لیبرال لە حکومەتى دژى شۆڕشى ئێراندا کە لەم تیورى وئەفسانەیەوە هاتووە دەداتە بەر ڕەخنەى بآئەمان.لەهەمان کاتدا پێداگرى لەسەر ریزى سەربەخۆى چینایەتى کریکاران لەو شۆڕەدا دەکات ولەسەر پیویستى خۆڕێکخستنى کۆمۆنیستى و پیکهینانى حزبى کۆمۆنیست پآدادەگرێت. حیکمەتیزم لە بزوتنەوەى چەپدا ئەوپرسیارە گەورانە دەخاتە ڕوو کە پێشتر بە فکرى ئەو چەپەدا نەهاتووە و مەسەلەى نەبووە. کرێکار لەم نیزامەدا ڕەخنەى لەچىیە؟ چینى کرێکار بەرامبەر بە بورژوازى دەبێت لەم شۆڕشەدا چىبکات؟ چۆن حکومەت و شۆڕش لەسەر بنەماى چینایەتى لێک بداتەوە و چ هەڵویستێک بگرێت؟ مارکسیزم چ دەورێکى بۆ خەباتى چینایەتى کرێکاران و لەم شۆڕشەدا هەیە؟حزبى کۆمۆنیست و ریزى سەربەخۆى کۆمۆنیستى بۆچى دەست بەجآ پێویستە؟
حیکمەتیزم بەوەڵامدانەوەى ئەم پرسیارانە و بەکردەوە هاتنە مەیدانى وەک ئاڵاهەڵگرى ئەم مارکسیزمەى کە وەڵامى بۆ پرسیار و مەسەلەکانى دەورەى خۆى هەیە، لەفەترەیەکى کورتداتوانى ببێت بە قوتبى ڕەسمى کۆمۆنیزم لە ئیراندا. حیکمەتیزم لەم دەورانەدا بە خستنەڕووى بەرنامەى کۆمۆنیستى و دامەزراندنى حزبى کۆمۆنیستى ئیران ، وەڵامى هێرشەکانى حزبى دیموکراتى کوردستانى ئیران و دانانەوەى ناسیونالیزمى کورد لەجێگاى خۆى وکاریگەرى دانانى لەسەر چەپ لە کوردستانى عێراقدا ، ڕۆشنکردنەوەى تیورى مارکسیستى سەبارەت بە دەوڵەت لە دەورانى شۆڕشگیرانە وئینتقالیدا، خستنەڕووى ڕەخنەى سوسیالیستى لە تەجروبەى سۆڤیەت و لیکدانەوەى کەموکوڕى و هۆیەکانى شکستى چینى کرێکار و کۆمۆنیزم لە سۆڤیەتدا بۆ دامەزراندنى سوسیالیزم، ڕەخنە لەپایەى کۆمەڵایەتى چەپ و کۆمۆنیزم لە ئیران و لیکدانەوە لەسەر گرایشەکانى ناو حزبى کۆمۆنیستى ئیران و خۆئاگایى کۆمۆنیزمى کرێکارى وجیاوازى لە چەپى ناکرێکارى و ڕەخنەى لە گرایش وڕەوتى ناسیونالیستى کوردى لە حزبى کۆمۆنیستى ئیراندا. لە ئەنجامى ئەم دەورەیەدا حیکمەتیزم وەک مارکسیزمى شۆڕشگێڕ دەناسرێتەوە و بزوتنەوە و هێزەکانى تر لەئێران وناوچەکەدا وەک قوتبێکى کۆمۆنیستى حسابى لەسەردەکەن و قورسایى فکرى وسیاسى خۆى لەسەر کۆمەڵگاى ئێران وعێراق دادەنآ.
دەورەى دووەم دەورەى کۆمۆنیزمى کرێکارى یە.لەم دەروەیەدا حیکمەتیزم خۆى بە هەڵسوڕاوى بزوتنەوەیەکى تر،بزوتنەوەى کرێکارى و کۆمۆنیزمى کرێکاران دەناسێنآ و خۆى لەو مێژوە جیادەکاتەوە کە تەنها وەکو یەکێک لەڕەگە فکرى وسیاسیەکانى ناو بزوتنەوەى چەپ بناسرێتەوە .حیکمەتیزم ئەم دەورەیە دەیەوێـت حسابى خۆى لە ڕابردووى کۆمۆنیزمى ڕەسمى وچەپى تەقلیدى یەکلایى بکاتەوە. ناوى کۆمۆنیزمێک کە ئەو خۆى بەچوارچیوەى فکرى وعەمەلى دادەنێت دەگۆڕێت بۆ کۆمۆنیزمى کرێکارى. دەیەوێت ئەم ئاڵا و بەرنامە مارکسیستیەى چینەکانى تر بردویانە و کرێکاریان لەم قودرەتەى خۆى مەحروم کردوە بگەڕێنێتەوە شوێنى خۆى.بەتایبەت لەم دەورەیەدا دەبینآ فرسەتى ئەم کارە هەیە لەکاتێکدا کۆمۆنیزمى بورژوازى و سوسیالیزمى وردەبورژوازى لە کۆمۆنیزم هەڵدێن و خۆیان داوە بەدەم تەوژمى دیموکراسى باڵى سەرکەوتوى غەربەوە.
گرنگى حەیاتى حیکمەتیزم لەم دەورەیەدا ئەوەیە کە وەک قوتبێکى معتبرى کۆمۆنیستى ئامادەیە بۆ پاراستنى کۆمۆنیزم لە بەرامبەر هێرشى جیهانى بورژوازىدا لە ژیرناوى “کۆتایى کۆمۆنیزم”دا. حیکمەتیزم پێش لە ڕوخانى بلۆکى سۆڤیەت چوارچیوەى جیهانى ئەم هەلومەرجە جیهانیە دەزانێت و بە ئامادەیىیەوە بۆ ڕوبەڕوبونەوەى دەچێت. جیابونەوە لە حزبى کۆمۆنیستى ئێران لەپێناو دروستکردنى حزبێکى کۆمۆنیستى کرێکارى و بۆ پێکەوە نەژیان لەگەلڕ ڕەوتى ناسیونالیستى لەژێر چەترێکدا ، نیشاندانى هۆیەکانى بنبەستى سوسیالیزمى ناکرێکارى و شکستى مۆدیلى سەرمایەدارى دەولەتى سۆڤیەت و باقى دەوڵەتە بەناو سوسیالیستیەکان و خۆئاگایى کۆمۆنیزمى کرێکارى بۆ جیایى چینایەتى و بەرنامەیى لەم جۆرە سۆسیالیستانە،هەڵوێستگیرى ئەنتەرناسیونالیستى لەبەرامبەر ئەزمەى خلیج و داگیرکردنى کوەیت و شەڕى خلیجدا ،ئەمانە زەمینە و تواناییەکیان دا بە حیکمەتیزم تاکو بتوانآ لەبەرامبەر هێرشى بورژوازى بۆسەر کۆمۆنیزمدا وەکو ئاڵاهەڵگر و جەبهە وقوتبى ئەم کۆمۆنیزمە دەربکەوێت . ئەگەرچى شوێنى تەواجد و کاریگەرى ئەم قوتبە لە ناوچەى رۆژهەڵاتى ناوەراستدابوو و بەتەنها لە ئیران و عیراقدا، هەر ئەمەش هۆى ئەوەبوە کە بەرامبەر بە هێرشێکى جیهانى کاریگەرى کەم بوە بەڵام دەروازیەک بوو کە لەو دەورە سەختەدا قودرەتێکى گەورەى لە هەناویدا هەڵگرتوە و لەڕوى چۆنایەتىیەوە ئەم راوەستانەوەى کۆمۆنیزمى کرێکاری بوە عونێریکى گرنگ لە شکڵپیدانى کۆمۆنیزمیکى جەنگاوەر و دەخاڵەتگەردا.
سەرهەڵدانى بزوتنەوەى شورایى و پێکهێنانى دوو حزبى کۆمۆنیستى کریکارى لە ئێران وعێراق و گەشەکردنى کۆمۆنیزمى کریکارى لە کوردستانى عێراقدا یەکێک لە ئەنجامەکانى ڕاوەستاوى ئەم حیکمەتیزمەى نیشاندا . هاوکات حیکمەتیزم دەستى دایە هێرش بۆسەر بزوتنەوە بورژوازیە سەرەکیەکان وەک دیموکراسى و ناسیونالیزم و ڕیشەى ئەمانەى لە کۆمۆنیزمى کرێکاریدا هەڵکەنى و “یەک دنیاى باشتر “ى دایە دەست چینى کریکار و کۆمۆنیزمى هاوچەرخ کە بەها و پێوەرە ئینسانیەکانەى هەموو ئەو ئەفسانەى دیموکراسى و “مافى مرۆڤ”انەى بورژوازى تێپەراندوە و مانیفیستى سەردەمى داوەتە دەست کرێکاران .
لەکۆنگرەى یەکەمى حزبى کۆمۆنیستى کریکارى ئێرانەوە دەورانى تەعەروز و هێرشى کۆمۆنیزمى کریکارى دەست پێدەکا و سەرکەوتنى لە دەورانیکى جیهانى و مێژوویىدا کە بورژوازى ناوى نابوو”کۆتایى کۆمۆنیزم” تۆمار دەکات و خۆى بۆ دەروەى داهاتوو ئامادەدەکا.ئەم دەورەیە بریتىیە لەوەى کە چۆن کۆمۆنیزمى کرێکارى خۆى لە میراتى چەپى حاشیەیى ڕزگاربکات و لە کۆمۆنیزمیکى دیفاعی یەوە ببێتە کۆمۆنیزمێکى هێرش بەر و خۆئامادەکەر بۆ گرتنە دەستى دەسەڵاتى سیاسى. حزبى سیاسى چۆن شکڵ پآبدا؟ سیماى حزب و ڕابەرى سیاسى چىیە؟ بەرنامە وستراتیژى چىپێویستە؟ چ مۆدیلیکى لە حزب پێویستە؟ چۆن تاکتیکى عەمەلى بخاتە بەردەم کە بتوانێت بزوتنەوەى کۆمۆنیستى لە قۆناغێکەوە بەرێتە قۆناغێکى پێشکەوتوتر وپێگەیشتوتر؟ چۆن ببێتە هێزى یەکەمى ئۆپۆزسیۆن لە ئێراندا ولە کوردستانى عێراقدا چۆن ببێتە هێزى یەکەم؟ لە بەرامبەر 11سێپتمبەردا چۆن نوێنەرایەتى دنیاى مەدەنیەت بکات بەرامبەر بەهەردوولا؟ ئەمانە لە کۆمەڵیک سیاسەت و تیورى و هەنگاوى عەمەلیدا بردۆتە پێش و سەروسیماى کۆمۆنیزمى کریکارى گۆڕى و کردیە هێزێک کە تەنها دیفاعى نىیە و لەمەیدانى ڕوبەڕوبونەوەدایە و ئیدعاى قودرەت دەکات و ئیلهام لە لنینیزمەوە وەردەگرێت بۆ ئیرادە نواندن وئیبتکارى گرتنە دەستى دەسەڵات .
بەداخەوە ئەم پرۆسەیە بەهۆى نەمانى منێور حیکمەتەوە وەک گەورەترین مارکسیستى ئەم سەردەمە ، ڕابەر و هەموو کارەى ئەم بزوتنەوەیە لەدەست دەدات و بۆشاییىیەکى گەورە لەئاستى فکرى ، سیاسى و حزبى و لەئاستى جیهانى و ناوچەییشدا دروست دەکات . بەڵام حیکمەتیزم بناغەیەکى بەهێزى خۆى داکوتیوە لە واقعیەتى سیاسى و فکرى دنیاى هاوچەرخدا کە درێژەکێشانى و سەرکەوتنى مومکین و حەیاتىیە بۆ بزوتنەوەى کۆمۆنیزمى کرێکارى.

تایبەتمەندیەکانى دەورانى حیکمەتیزم
لەسەرەوە بە نیشاندانى تایبەتمەندیەکانى دەورانى مارکس ولنین وە ئەو کار وقۆناغانەى کە حیکمەتیزم لە پیناو ژیاندنەوەى ئەو تایبەتمەندیانەى مارکسیزمدا کردویەتى تابلۆیەکى ڕۆشنمان هاتۆتە بەرچاو لە تایبەتمەندیەکانى ئەم حیکمەتیزمە و وەک مارکسیزمى سەردەم خۆى نیشان دەدا. بەڕاى من تایبەتمەندیەکانى حیکمەتیزم بریتین لە:
یەکەم: حیکمەتیزم وەک چوارچێوەى فکرى و عەمەلى خۆئاگایى کۆمۆنیزمى کرێکارى دێتەوە مەیدان و خۆى جیادەکاتەوە لە کۆمۆنیزمى بورژوازى وەک بزوتنەوەیەکى کۆمەڵایەتى جیاواز کە لەدواى شکستى شۆڕشى ئۆکتۆبەرەوە کۆمۆنیزمى پآناسراوەتەوە . هاوکات ئەم کۆمۆنیزمە کرێکارىیە سونەتە سیاسى و خەباتکارانەکانى کۆمۆنیزمى سەدەى نۆزدە و لینینزم لەخۆ دەگرێت ، لەدوبارە پشت بەستنەوە بە سونەتى شورایى وئەنتەرناسیونالیزم و حزبیەت و مۆدیرنیزم و دەخالەتگەرى و مدعى قودرەت بوون وهتد..لە شەڕێکى بەردەوامدا دەبێت لەگەلڕ هەموو میراتى چەپى حاشیەیى و سونەتى دواکەوتوانەى ژێرپەردەى”دژى ئیمپریالیستى”بوونى ئەو جۆرە چەپەدا.
دووەم: لابردنى تەپوتۆزى تەحریفاتى نزیک بە 70ساڵ لەسەر مارکسیزم و هێنانەوە مەیدانى مارکسیزمێکى شۆڕشگێر کە چەکى ئیدیولوژى و سیاسى چینى کریکار لە نیزامى سەرمایەدارىیە و خاوەن بەدیل و بەرنامەى دنیایەکى باشترى کۆمۆنیستىیە. لیکدانەوە و ناساندنى کەموکوڕى و تەجروبەى شکستى کۆمۆنیزمى کرێکاران لە شۆڕشى ئابورى لەدواى بەدەستهێنانى دەسەڵاتى سیاسى لە ڕوسیادا،گەروەترین ئەرکى مارکسیستى بوو بۆ نیشاندانى ئایندەى بزوتنەوە و شۆڕشى کۆمۆنیستى دژى سەرمایەدارى و نەک تەنها ئەمە بەڵکو لابردنى کاریگەرى ئەو ڕیوایەتە درۆزنانەیەى کە هەرەسهێنانى سەرمایەدارى دەولەتى لە ڕوسایدا وشکستى بلۆکى شەرقى بەشکستى شۆڕشى کۆمۆنیستى لەڕوسیا و بەدیلى سوسیالیستى چینى کرێکار لەقەڵەم دا.
حیکمەتیزم جگە لەوەى ڕەمزى پاراستنى مارکسیزمە لەحەساسترین دەورانى مێژووى سەردەمدا کە ناوى دەورانى “کۆتایى کۆمۆنیزم”یان لێنابوو وە هەروەها ڕەمزى هاتنەوەمەیدانى هێرشى ئەم مارکسیزمى سەردەمەیە بۆ سەر بناغەکانى سەروەرى سەرمایەدارى ئەمڕۆ کە دیموکراسى پەرلەمانى و ناسیونالیزمە. ئەم ڕوبەڕوبونەوەى حیکمەتیزم لەگەلڕ دیموکراسى غەربى سەرکەوتو بەسەر بلۆکى شەرقدا و ناسیونالیزمى دواى جەنگى سارد ،جارێکى ئیعتبارى مارکسیزمى سەردەمى بردەوە ئاست و جێگاى ئەسڵى خۆى کە سەر ئاستى کۆمەڵگاى بەشەرى ئەمڕۆیە بۆ بەرەنگاربونەوەى بەربەریەتى سەردەمى بورژوازى.
سآیەم: حیکمەتیزم ، کۆمۆنیزمێکى هاوچەرخ و ئینسانى شکڵ پێدا کە بەرهەمى پیشکەوتنخوازى کۆمەڵگاى ئینسانى ئەمڕۆیە. ماکسیمالیست بوون لەپاراستنى مافەکانى ئینسان و گێڕڕنەوەى ئیرادە بۆ ئینسان و ڕەخنەى ڕادیکال وپەیگیر لە فەرهەنگى دینى و پیاوسالارى و گەورەسالارى و نامۆیى کە نیزامى سەرمایەدارى دەیان هێڵیتەوە وەک پایەکانى ڕاگرتنى دەسەڵات و مالکیەتى خۆى.دژایەتى سەرسەخت لەگەلڕ تاوانى ئیعدام و نیشاندانى ڕێگاکان بۆ چارەسەرى لەش فرۆشى و منداڵ لەباربردن کە توشى ژنان دێن . هێنانەوە مەیدانى کۆمۆنیزمیکى عەمەلى و دەخاڵەتگەر بۆ وەڵامدانەوە بە هەموو مەسائیلەکۆمەڵایەتى و فەرهەنگى و ڕۆژانەیىیەکانى کرێکاران و بەشەریەتى ئەمڕۆ.
چوارەم: حیکمەتیزم ، ڕەخنەگرى جینوریزم و خۆبەکەم گرتنە لەمەسەلەى دەسەڵاتدا لەلایەن چینى کریکار و حزبى کۆمۆنیستەوە. حیکمەتیزم بەژیاندنەوەى ئەم سونەتى دەخاڵەتگەریە لەمەسەلەى دەسەڵاتدا گرنگترین فاکتەرە بۆ هەستانەوە سەرپآى کۆمۆنیزم لەدواى شکستى ئۆکتۆبەرەوە بۆ دەرهاتن لەحالەتى دیفاعى و هەنگاونانى بەرەو حالەتى هێرش بردن هێنایەوە مەیدان.
حیکمەتیزم نەک دواى سەدەو نیویک لەو وجودى کۆمۆنیزم و چەندین شۆرشى کریکارى ،ئیتر وجودى کۆمۆنیزمى بەمەفروز دەزانى لەناو چینى کرێکاردا و بەدیاردەیەکى سروشتى و دراوى وەک ناسیونالیزم و لیبرالیزمى بورژوازى دەزانى لەکۆمەڵگادا بەڵکو زەمینەى ئۆبژەکتیڤى ئەم کۆمۆنیزمە کرێکاریەى بۆ گرتنەدەستى دەسەڵاتیش بەمەفروز دەزانى. سینیوریزمى حیکمەتیزم لەوەدابوو کە هیچ پێش مەرجێکى گەشەى قۆناغ بەقۆناغ و دانیشتن تا ڕۆژى ئاخر بەدیار ئەنجامى تەبلیغ وتەرویج و لەپڕدا دەرکەوتنى شۆڕشى چینى کرێکارى قبوڵ نەدەکرد و خۆى لەم ئەفسانە مەنشەفیکى و سوسیال دیموکراتیە دوور خستبۆوە و جارێکى تر میتۆد و تیڕوانینى لینینى لە ناسینى هەلومەرج و ستراتیژى حەرەکە و سوود وەرگرتن لە فرسەت و نەترسان لەگرتنەبەرى تاکتیکى گونجاو و عەمەلى بەرجەستەکردەوە و لەسەر سیناریۆى داهاتووى ئێران و چارەنوسى کوردستانى عێراق نمونەى ئەم تێڕوانین و میتۆدەى نیشاندا.
چوارەم: حیکمەتیزم ، سونەتى شکڵپیدانەوەى حزبى سیاسى کۆمۆنیستى کرێکارىیە.حزبى کۆمۆنیست لەلاى حیکمەتیزم ئەو تێگەیشتنەیە لەپراتیکى ئاگایانە کە ئیرادەى مێژوو دەتوانێت بگۆڕێت. لینینزم لە حیکمەتیزمدا جێگایەکى حەیاتى هەیە نەک بەتەنها لەبەرباسکردنى مدعى بوونى دەسەڵات بەڵکو لەبەرئەوەى ئەو وەسیلەمادى وبەشەریەى ئەم ئیدعایە عەمەلى دەکاتەوە بەمەلموسى نیشان دەدات و لەحوکمى قەدەر و چاوەڕوانى دەورانى تاریخى و هێزى نامادى و ئیدیولوژىگەرى دەرى دەهێنآ و دەیداتە دەست ئەو پرۆسە عەمەلى و ئینسانە زیندوانەى مەلموسن و لە زەمەنێک و شوێنێکى دیاریکراودان و بەرنامەیەکیان هەیە کە گرتنە دەستى دەسەلات و گۆڕینى فعلى کۆمەڵگاى سەرمایەدارىیە بۆ سوسیالیزم.کێشە و دەعواى حیکمەتیزم لەناو کۆمۆنیزمى کرێکارىدا لەسەر گۆڕینى حزبەکۆمۆنیستیە کریکاریەکانى ئێران وعێراقە بۆ حزبى سیاسى . حزبى سیاسى مەسەلەى سەرەکیە لە حیکمەتیزمدا و لەم بوارەدا پرۆسەیەکى عملى و فکرى بۆ جیاکردنەوەى لە گروپى فشار و سونەتەکانى چەپى حاشیەیى دەبینین و هاوکات لیدرەشیپى و ڕابەرى بزوتنەوەکۆمەلایەتیەکان و لەدەست نەدانى فرسەتەکان و مۆدیلى حزبى جەماوەرى و مۆدیرن و بەدیسپلین ئەو چەمک و وەسیلانەیە کە حیکمەتیزم دەیەوێت سەروسیماى ئەم حزبە سیاسیەى پآنیشان بدات.

کێشە و مەسائلەکانى بەردەم کۆمۆنیزمى کرێکارى و ئایندەى حیکمەتیزم
بێگومان بەنەمانى منێور حکمت بزوتنەوەى کۆمۆنیزمى کریکارى و حیکمەتیزم گەورەترین بۆشایى تێدادروست بوو کە ئەم ڕابەرە هەمەکارەى خۆى لەدەستدا. لێرەدا سەرەکیترین کێشە و مەسەلەکانى بەردەم ئەم بزوتنەوەیە باس دەکەین و ئاسۆیەک لەئایندەى حیکمەتیزم دەخەینەڕوو.
یەکەم: قورسایى مێژوویەک لە سونەت وئەفکار و تێویر وبەرنامەیەک کە کۆمۆنیزمى بورژوازى و سوسیالیزمى ناکرێکارى لەئاستى کۆمەڵگاى بەشەریدا جێى خستوە وهێشتا کۆمۆنیزم بەو ریوایەت و مێژووە تەعریف دەکرێت، هەروەها زاڵبونى ئاسۆى دیموکراسى پەرلەمانى و ناسیونالیزمى دەورانى دواى جەنگى سارد و پروپاگەندەى جەنگى تیرۆریستى ئێستا ، ئەرکێکى گەورەى جیهانى و ئەنتەرناسیونالیستى خستۆتە ئەستۆى کۆمۆنیزمى کریکارى و حیکمەتیزم بۆ بەرانبەرکآی و خۆنیشاندانى سیماى فکرى وسیاسى قوتبى کۆمۆنیستى سەردەم و زاڵکردن وباڵادەست کردنى لەئاستێکى نێونەتەوەییدا .لە غیابى منێور حیکمەتدا پڕکردنەوەى ئەم فەراغە جیهانیە و ئەنجامدانى ئەم ئەرکە کارێکى یەکجار سەختە و کێشەیەکى جدى و ئاستەنگیکى ئێستاى کۆمۆنیزمى کریکارىیە کە ئایندەى حیکمەتیزم بۆ گرتنى ئەو جێگایەى کە دەتوانآ بیگرێت لەم ئاستە و لەم مەیدانەیدا بە کراوەیى هێشتۆتەوە.
دووەم: پرۆسەى حزبى سیاسى وەک گرنگترین پرۆژەى سەرکەوتنى کۆمۆنیزمى کریکارى بەسەرەنجام نەگەیشتوە و ئایندەى هەردوو حزبى کۆمۆنیستى کریکارى عیراق و حیکمەتیستى ئیرانى لەبەردەم زەمینیکى نەناسراو و پڕ مەسەلە و تەجروبەى نوێدا داناوە.بەتایبەت جیابونەوەى کتوپڕى نێو حزبى کۆمۆنیستى کرێکارى ئێران و کاریگەرى زیانبارى لەسەر بارى مەعنەوى و سیاسى بزوتنەوەى کۆمۆنیزمى کریکارى لە ئێراندا . هەرچەند ڕوداوى جیابونەوە سەرنجى کوللى بزوتنەوەکەى بۆ ئەم کێشەیەى حزبى سیاسى تیژتر کردەوە و خۆئاگایىیەکى زیاترى بەرامبەر بە سونەتەکانى چەپى حاشیەیى لەریزەکانى کۆمۆنیزمى کرێکاریشدا دروستکرد.سەرکەوتن و بەسەرەنجام گەیاندنى پرۆسەى حزبى سیاسى ئەمڕۆ بوەتە گرەوى پیشڕەویە سیاسى و کۆمەڵایەتیەکانى هەردوو حزبى کۆمۆنیستى کرێکارى لە عێراق و ئێران و ئایندەى حیکمەتیزم و کردنى بەوەسیلە و دەلیلى کار خۆى لە بەپراتیک نیشاندان لەم بوارى حزبى سیاسیەدا دەردەخا.تەبدیل بوونى هەردوو حزب بە هێزى کۆمەڵایەتى وسیاسى جێکەوتو لە هاوسەنگى هێز و هاوکێشەى سیاسى عێراق وئێران و ناوچەکەدا کوللى جێگاو مەکانەت وئایندەى حیکمەتیزم ئاڵوگۆڕ پێدەدا و دەیباتە ئاستێکى جیهانى و ناوچەیى کاریگەرەوە.ئەوەى خومەینى و ئیسلامى سیاسى بەگرتنە دەستى دەسەڵات لەئێراندا بزوتنەوەى ئیسلامى سیاسى لەناوچەى رۆژهەڵاتى ناوەراستدا کردە بزوتنەوەى دەسەڵاتدار ، هێشتا لەچاو کاریگەرى بەدەسەڵات گەیشتنى هەرکام لە حزبى کۆمۆنیستى کریکارى عیراق وحیکمەتیستى ئیران بەراورد ناکرێت کە چۆن نەک لەم ناوچەیەدا سکۆلاریزم و کۆمۆنیزم و دنیاى مەدەنیەت دەبنە بزوتنەوەى دەسەلاتدار بەرامبەر بە کۆنەپەرستى ئیسلامى وناسیونالیزم بەڵکو ئەم سەروکەتنە بەرەى دنیاى مەدەنى بەخەبەرهاتووى دژى جەنگى تیرۆریستى رادیکال دەکاتەوە و جاریکى تر شەبەحى کۆمۆنیزم بەسەر ئاسمانى ئەوروپا وغەربدا دەخاتەوە هاتووچۆ.
لەم پرۆسەیەدا مەسەلەى حزبى کۆمەڵایەتى و پەیداکردنى نفوزى سیاسى ومەعنەوى لەناو کرێکاران و بونە سونەتى ئاکتیڤى خەباتکارانە و سیاسى بەهێز لەکۆمەڵگادا و ئاڵوگۆڕى مۆدیلى حزبى و رەهبەرى و لەخۆنیشاندانى توانایى مانۆر و پێشبینى ڕوداوەکان و دانانى نەخشەى ستراتیژى بۆ حزب وبزوتنەوەکە لەئاستى ناوخۆیى وناوچەیىدا و گرنگىدان بە ئەبعادى جیهانى وئەنترناسیونالیستى وهتد.. .بوونى ئەمانە وەک پاکێجێک وبەستەیەک زۆر مەسائل و تێویر دەگۆڕێت و هەنگاونانێک دەبێت بۆ دەربازبوون لەو حوکمى عادەتەى ئێستا کە زۆر زیاتر لەچاو حوکمى گۆڕاندا بەسەر ژیانى ڕۆتینى حزبیدا زاڵە.
سآیەم: نەبونى تەجروبە وسونەتى کارى جەماوەرى و کارکردن لەدەورانى ئاواڵاى سیاسى و سوود وەرگرتن لە فرسەتەکان مەسەلە وکێشەیەکى ترە کە ئێمە جیادەکاتەوە لەکۆمۆنیزمى دەروانى 1872تا1904 مارکس وئەنگلز و ئەنتەرناسیونالىدوەم وە لەدەورەى 1907بۆ 1910 لنین وبەلشەفیەکان کە توانیان لەکارى ریکخراوەى جەماوەرى وپەرلەمانى ورۆژنامەگەرى نفوز و ریکخستنەکانیان گەشەى بەرفراوان بکات و هیزى خۆیان ئامادەبکەن لەم هەلومەرجانەدا. تەجروبەى 12ساڵ و ئێستاش لەکوردستان و تەجروبەى دووساڵ لە عێراق کەسەرەڕاى سیناریۆى ڕەش فرسەتى کارى جەماوەرى وسیاسى هەیە قوڵى ئەم کێشەیەى نەبونى سونەت و تەجروبەى ئەم کارەمان نیشان دەدات و دەروانێکى کەمى بزوتنەوەى شوراکانى کوردستان نەیتوانى ئەم ڕەگەى حەرەکەتى ئێمە لەبنەوە بگۆڕێت ولە دەردى مانەوە لە حاشیەیى بووندا ڕزگارمان بکا و سونەتەزاڵەکانى لەدەست وسەرى حزب بکاتەوە.
لەکۆتاییدا دەمەویت بڵێم ،حیکمەتیزم حەرەکەت وقوتبێکى فکرى وسیاسى لەکۆمەڵگادا بەڕێخستوە کە کۆمۆنیزمى کریکارى کردۆتەوە بەخاوەن ئاڵا و بەرنامە و سونەت و حزب کە توانى وەڵامى هێرشى بورژوازى بۆسەرکۆمۆنیزم پآبداتەوە و هێرش بکاتە سەر بزوتنەوە سەرەکیەکانى بورژوازى و ئیعتبارى مارکسیزمى سەردەم بەرێتەسەرەوە.بورژوازى لە عێراق وئێراندا بەردەوام ترسیان لەم کۆمۆنیزمە ڕادیکالە نیشتوە و چراى ئومێدى ئەم ناوچەیەیە بۆ رزگارکردنى لە دەست ئیسلامى سیاسى وناسیونالیزم. هەمووئەمانە فرسەت وئیمکانیان لەبەردەم حیکمەتیزمدا کردۆتەوە تاببێتە قوتبى ئەسلى کۆمۆنیزمى سەردەم وئەم کۆمۆنیزمى کریکارىیە بەدەسەڵات بگات. بەلام لەهەمان کاتدا ترسى لەدەستدانى ئەم فرسەتانەش لەلایەن هەردوو حزبەوە هەر هەیە و ریگرىیە سیاسى و عەمەلیەکانى بەردەم کۆمۆنیزمى کریکارى قورسایى خۆیان لە ژیانى رۆتینى حزبدا نیشان دەدەن و ئایندەى بەسەرەنجام گەیشتنى پرۆسەى حزبى سیاسى دوور دەخەنەوە.ئەمە ئیتر حوکمى پراتیکى چینایەتى ئاگایانە و نەخشەدارى حیکمەتیستەکانى ئەمڕۆى عێراق وئێرانە بڵێن ئایندەى حیکمەتیزم چۆن بەسەرکەوتن دەگەیەنن و وەفادارى بە منێور حیکمەت و حیکمەتیزم بەکردەوە دەسەلمێنن.

ئاسۆ کمال
حوزەیرانى 2005
• سەرچاوەکان
• منتخب آپار منێور حکمت فارسى چاپ 2005
• مارکس و ڕنغلز مختارات دار التقدم –موسکو 1988
• لنین – المختارات دار التقدم –موسکو 1977
• منتخب آپار لنین – درباره برخى از خێوێیات تکامل تاریخى مارکسیسم 338
• منێور حکمت – مجموعه آپار – جلد 6 – 7 کمونیسم کارگرى (1-2)